گروه آموزشی پنجم و ششم کاشان  

واحد های پولی ایران

دینار، صنّار، شاهی، عباسی قران، ریال و تومان

یوسف حسینی نژاد شادباد

واحد پول، واحدی برای سنجش داد و ستد کالا و خدمات است که در تسهیل انتقال کالا و خدمات نقش مهمی را ایفا میکند. به بیانی دیگر واحد پولی یک کشور، نام پول رایج در آن کشور است. برای نمونه واحد پول کشور ژاپن ((ین)) و واحد پول کشور ایران ((ریال)) است.

واحد های پول استفاده شده در گذشته معمولا منسوب به سکه های ضرب شده آن دوران میباشد. در کتاب ((تاریخ سکه)) تالیف داریوش شهبازی فراهانی بیش از 30 عنوان برای سکههای ضرب شده در تاریخ معاصر ایران نام برده شده است که برخی وجود خارجی داشته اند و برخی فقط واحد محاسباتی بوده اند.

از مهم ترین واحد های پول ایران میتوان از دینار نام برد. دینار از واحد قدیمی پول امپراتوری روم شرقی یعنی دیناریوس گرفته شده است. این واحد پول بعد از فتح اراضی روم به دست مسلمانان، از طرف آن ها به عنوان نام واحد پول انتخاب شده و تبدیل شده به دیناری که امروز در برخی کشورهای عربی از آن استفاده میشود. به همین ترتیب حکومت های ایرانی هم از دینار استفاده کرده اند، اگر چه به تدریج و در اثر تورم و بی ارزش شدن پول . حتی بی ارزش شدن نقره در مقابل طلا به واحد های پولی بزرگتر احتیاج میشده و گاهی نیز برابری دینار با طلا یا نقره تغییر کرده است. مثلا در ابتدا 1 دینار، سکه طلایی به وزن 52 قیراط بوده، ولی به تدریج از ارزش آن کاسته شده است.

به هر حال اگر بخواهیم از واحد های پولی ایران در دوره های گذشته نام ببریم، ابتدا باید به سکه صد دینار (صنار) به نام ((محمودی)) که توسط سلطان محمود غزنوی ضرب شد، اشاره کنیم. در همان زمان شاهان سامانی سکه های 50 دیناری ضرب کردند و آن را ((شاهی)) نامیدند. در دوران صفوی شاه عباس نیز سکه 200 دیناری ضرب کرد و آن را ((عباسی)) نامید که در واقع معادل ((2 محمودی)) یا ((4 شاهی)) بود.

در اواخر قرن هجدهم میلادی نادرشاه افشار 500 دیناری را ضرب کرد و آن را ((نادری)) نامید، ولی مردم از لفظ 10 شاهی استفاده کردند، چون هر شاهی معادل 50 دینار بود.

واحد اصلی پول ایران در دوران قاجار تومان، قران و شاهی بود. تومانواژه ترکی ایغوری است به معنی 10 هزار که در تقسیمات لشکری هر 10 هزار سرباز، تومان و فرمانده آن ها، امیر تومان نامیده میشد. تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمیشد. در دوره مغول 10 دینار را برابر تومان می دانستند.

تومان طلا اولین بار در زمان فتحعلی شاه قاجار ضرب شد. وزن آن در 1224 قمری (1188 خورشیدی) یک مثقال و یک ششم مثقال بود. در سال 1298 قمری در زمان ناصرالدین شاه، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر 10 قران نقره یا 10 هزار دینار شد؛ اما سکه ای به نام دینار وجود نداشت.

در زمان فتحعلی شاه، سکه نقره جدید، یعنی ((قران)) متداول شد. قران واحد پول ایران بین سال های 1825 تا 1932 میلادی بود که معادل یک دهم تومان و پنج عباسی یا بیست شاهی بود.

در این زمان شاهی به صورت سکه مسی درآمده بود. بنابراین سه شکل سکه در ایران رایج بود: تومان های طلا، قران نقره و شاهی مسی. ولی پول رایج سکه های نقره بود. بنابراین قران و ریالی که ما امروزه به کار میبریم با مفهوم آن در دوران قدیم متفاوت است.

در سال 1308 خورشیدی به موجب قانون آحاد،پولایران تغییر یافت و واحد پول به ریال تغییر گردید و طلا پشتوانه آن شد.

ریال واحد پول ایران است که به صد دینار تقسیم میشود، اما چون ریال واحد بسیار کم ارزشی است، تقسیمات آن در حسابداری به کار نمیرود. همچنین حدودا از سال 1311 هجری خورشیدی واحد غیر رسمی تومان (10ریال) مکررا برای شمارش پول ایران به کار میرود. قیمت هایی که معمولا با واحد تومان ثبت میشوند، طبق استاندارد 4217- ISOریال ایران با علامت اختصاری IRR در معاملات جهانی نشان داده میشود.

استاندارد یونی که برای ریال نویسه سازگاری (( نشان ریال)) بشکل (( )) را در موقعیت FDFC   + U تعریف کرده است.

ریال از کلمه اسپانیایی و پرتغالی (( real )) وارد فارسی شده است که هم به معنی ((شاهی)) هم نام سکه نقره رایج در آن دو کشور و در سرزمین های وابسته به آن بود. این واژه از کلمه لاتین ((رگالیس)) ( regalis ) به معنی شاهنشاهی می آید که صفتی است از اسم ((رکس)) (rex) به معنی شاه. کلمه انگلیسی ((رویال)) (royal) هم ریشه با (( real))اسپانیایی و پرتغالی است.

سکه نقره با نام ریال در اسپانیا از سال 1497 تا 1870 میلادی ضرب میشد. ریال همچنین واحد پول بسیاری از مستعمره های اسپانیا بود، مثل برزیلتا سال 1994 واحد پولش ریال بود یا به تلفظ محلی رییل. در سال بعد یعنی 27 اسفند 1308، طبق قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران، ریال بجای قران باوزن خالص 0.3661191 گرم طلا انتخاب شد.

ریال برای اولین بار در سال 1798 میلادی معروف شد و آن عبارت از یک سکه جهانی بود که 1250 دینار یا یک هشتم تومان ارزش داشت. در سال 1825 میلادی، ریال از رواج افتاد و به جای آن قران کهمعادل هزار دینار (یک دهم تومان) ارزش داشت رواج یافت (به این ترتیب واحد پول ایران وارد سیستم اعشاری شد). در سال 1932 (1311 هجری خورشیدی) ریال جایگزین قران شد که به صد دینار جدید تقسیم پذیر بود.

قبل از تبدیل واحدهای پولی به دستگاه اعشاری در سال 1932 (1311 هجری خورشیدی) سکه ها و واحد های پولی که در جدول زیر آمده اند مورد استفاده بودند و برخی از این الفاظ هنوز استفاده های گسترده ای در زبان ایرانیان و ضرب المثل های ایرانی دارند:

اولین سکه های ریال (سری دوم ریال در دستگاه اعشاری)، سکه های 1، 2، 5، 10 و 25 دینار، یک دوم، 1، 2 و 5 ریال، بر روی نقره ضرب شدند. سکه های طلا که در دوران پهلوی تعیین شدند و انتشار یافتند، برای اولین بار 100 ریال ارزش گذاری شدند.

قران واحد پول ایران بین سال های 1825 تا 1932میلادی بود. هر قران معدل 20 شاهی یا 100 دینار میباشد. هر 10 قران معدل یک تومان است. در سال 1932 میلادی واحد پول ریال جایگزین قران گردید. هر ریال نیز به 100 دینار تقسیم میشود. قران دیگر در نظام پولی ایران کاربرد رسمی ندارد، اما ایرانیان هنوز به طور گسترده ای از این واژه در مکالمات روزمره و ضرب المثل ها بهره میبرند.