جناس

جناس یک‌سانی و هم‌سانی دو یا چند واژه در واج‌های سازنده را گویند ، اگر معنی متفاوتی داشته باشند . در دو کلمه هم‌جنس گاه جز معنی هیچ گونه تفاوتی ندارند و گاه علاوه بر معنی ، در یک مصوت یا صامت با هم متفاوت‌اند . به دو کلمه هم جنس یا هم‌معنی که در یک مصراع یا بیت به کار می‌رود ، ارکان جناس گویند . ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن می‌آفریند و زیبایی جناس در گرو پیوندی است که با معنی سخن دارد . جناس در شعر و نیز در نثر به کار می‌رود . جناس تام :  یک‌سانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج‌هاست ؛ جناس تام بر موسیقی درونی مصراع یا جمله می‌افزاید ؛ مانند:

بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم         تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است


در این مثال واژه « باز» دو بار به کار رفته است؛ باز اوّل به معنی پرنده شکاری و باز دوم به معنی گشاده است.

انواع

    جناس ناقص حرکتی : یک‌سانی دو یا چند واژه در صامت‌ها و اختلاف آن‌ها در مصوت‌های کوتاه است . تکرار صامت‌ها ، موسیقی درونی مصراع را پدید می‌آورد ؛  مانند:

شکر کند چرخ فلک ، از مَلِک و مُلک و مَلِک         کز کرم و بخشش او ، روشن و بخشنده شدم

در بیت بالا ، سه واژه ی « مَلِک، مُلک، مَلَک» به کار رفته‌ است ، صامت‌های هر سه واژه یک‌سان امّا مصوت‌های کوتاه آنان و هم چنان معنی شان با هم متفاوت است .

    جناس ناقص اختلافی : اختلاف دو کلمه در حرف اوّل ، وسط یا آخر است . جناس میان دو واژه آن‌گاه جناس ناقص خوانده می‌شوند که اختلاف آن‌ها بیش از یک حرف نباشد . برای نمونه :

بدان گه که خیزد خروش خروس         ز درگاه برخاست آوای کوس

در این مثال ، دو کلمه « خروش » و « خروس » در کنار هم آمده‌اند ، آخرین صامت دو کلمه با هم متفاوت است . هماهنگی این دو واژه در بقیّه ی صامت‌ها و مصوت‌ها و هماهنگی حرف اوّل آن‌ها با « خیزد » از عوامل آفرینش موسیقی در مصراع اوّل است.  این جناس در کتب سنّتی ، به تفکیک اختلاف در حرف اوّل ، وسط و آخر ، جناس مضارع ، لاحق و مطرّف نامیده می‌شده است.

    جناس ناقص افزایشی:  اختلاف دو واژه است در معنی و تعداد حروف ،  این نوع جناس در کتب سنّتی جناس زاید یا مذیّل نامیده می‌شده است . در جناس ناقص افزایشی ، افزایش ممکن است در حرف اوّل ، وسط و آخر رخ دهد . مانند :

سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند         همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند

در این بیت، واژه « چمان » یک حرف بیش تر از « چمن » دارد . این حرف در وسط آن افزوده شده است . هم‌سانی سه صامت دیگر در این دو واژه و همراهی چمان و چمن با کلمه « چرا » در آفرینش موسیقی درونی نقش داشته است   .

    جناس تام : آن است که دو کلمه در بیتی بیاید در خط و تلفّظ یکسان باشند ، امّا دو معنی متفاوت داشته باشند . مانند « شیر » (به معنی شیر خوردنی ، شیر حیوان ، شیر آب )

«بهرام گه گور می‌گرفتی همه عمر            دیدی که چگونه گور بهرام گرفت».

گور اوّل به معنی گورخر و گور دوم به معنی قبر است.

جناس زاید : جناسی است که یکی از کلمات متجانس نسبت به دیگری ، حرفی در آغاز یا وسط یا آخر اضافه دارد . پس بر سه نوع است :
" مختلف­الاوّل(مطرّف) ، مختلف­الوسط ، مختلف­الآخر(مذیَّل)"
 
      شرف مرد به جود است و کرامت به سجود
                                        هر که این هر دو ندارد عدمش به ز وجود
 
جناس مرکب: جناس مرکب یا مرفوّ(رفو شده) از اقسام جناس تام است و  بر دو نوع است: مفروق و مقرون:
مفروق : دو کلمه متجانس ، هم­ه جا (هم­وزن) هستند امّا اختلاف در تکیه دارند .
« گرچه خود این پایه ­ی بی­ همسریست                      پای مرا هم سر بالاتریست »        ( نظامی (
                                                                        
 
 مقرون : هر دو کلمه متجانس مرکب باشند در این صورت بدان جناس مقرون گویند.
 « قوم گفتندش که ای خر! گوش­ دار               خویش را اندازه­ ی خرگوش دار » )    مولوی   (
 
جناس مضارع : وقتی اختلاف صامت­های آغازین دو رکن جناس کم باشد و به اصطلاح قریب­المخرج باشند ، جناس مضارع است مثل گام و کام و یا مثل حالی و خالی در بیت زیر :
          علمی که ز ذوق شرع "خالی" است           "حالی" سبب سیاه حالی است)            سنایی    (
 
جناس لاحق : اگر تمام دو کلمه متجانس یکی باشد، جز یک حرف در اوّل و یا وسط ، آن­را جناس لاحق گویند مثل « زندان  » و « خندان »
« امروز خندان آمدی مفتاح زندان آمدی           بر مستمندان آمدی چون بخشش و فضل خدا »
 )                                                                                                                                           مولوی (
 
جناس خط  : وقتی ارکان جناس در حروف یکی و در تلفّظ و نقطه­گذاری متفاوت باشند مثل « بیمار » و « تیمار » :
 « درشت است پاسخ ولیکن درست            درستی درشتی نماید نخست   »
 )                                                                                                                  ابو شکور بلخی )
 
 
جناس لفظ : این نوع جناس در مقابل جناس خط است یعنی کلمات متجانس در تلفّظ یکی و در نگارش متفاوت باشد ؛ مثل  « خوار » و « خار » :
« که کمتر کس ار جنگ را خاستی                          درآورد گه لشکری خواستی »
)                                                                                                                     اسدی طوسی (
 
جناس مکرر ( مزدوج ) : دو کلمه متجانس را در آخر سجع­های نثر یا در آخر ابیات کنار هم بیاورند  :
« هست شکّربار یاقوت تو ای عیار یار                   نیست کس را نزد آن یاقوت شکّربار، بار »
)                                                                                                                                  معزی (
 
جناس اشتقاق( اقتضاب ) : در این نوع جناس کلمات متجانس در مصوت بلند با یکدیگر فرق دارند که این نوع جناس موسیقایی­ترین نوع جناس است ؛  مثل : « یاری » و « یارا »
« مرا ز انصاف یاران نیست یاری                                    تظلم کردنم زآن نیست یارا »
                                                                                                                      ( خاقانی )
 
جناس در کلام
انواع جناس که تاکنون بررسی شد همه در سطح کلمه بود ، امّا روش تجنیس در سطح جملات یک مصداق بیش تر ندارد و آن وقتی است که تمامی یا اکثر کلمات دو جمله یکسان و یک یا دو مورد آن جناس تام باشد . در این صورت وجه تشخیص ، تکیه و آهنگ کلام است :
 « چون ازو گشتی همه چیز از تو گشت                 چون ازو گشتی همه چیز از تو گشت »